D I A L EK F L O R A
hómmelskroed
ies ein van de plante van de
Kroedwösj.
o.m. pispötteke / rierank
Volksname van plante zint in Limburg dialekname.
Dčks were ze, mčt 'n klein oetsjpraokversjil, in alle dialekte gebruuk, meh, pas
op, sóms höbbe ander dialekte ander name veur ein en dezelfde plant!
b.v. in Mestreech zčgke ze meizäödsje tege 'n
madeliefje. In Valkeberg sjteit meizäödsje veur 't Lelietje der Dalen. (Convallaria
majalis)
Els Diederen publiceerde 'n lies van 200 name in 't orgaan van Veldeke-Limburg
en in 't heemkundeblaad van Sjin op Geul in 1994.
In 2019 en in 2020 versjeen
van häör, in 't jaorbook van Veldeke-Limburg, 't
oetgebreid, geďllustreerd artikel 'Van aels tot zemp'
euver de beteikenis van Limburgse volksname van plante,
sjtruuk en buim.
paersj, peesj of ploesproem (perzik) Foto Els
Diederen ©
Um uuch 'n idee te geve van die sjoan klinkende beteikenisvol name:
_____________________________________________
Woa kump 'ne volksnaam vandaan?
Väöl name
van plante zint óntsjtange vanoet ein bepaalde eigensjap van de plant.
Meistal
geit ‘ne naam truuk nao de vörm van blaad, bloom, zaod of vröch.
Ouch de
bleujperiode, ein geneeskrachtige of vergieftige wčrking of ein ander
toepassing zint dčks oetgangspunt veur de plantenaam.
Ein
paar veurbeelde:
* De metserbloom hčt
in ’t Nederlands Gele Lis en die haet blaar zoa sjerp wie ein mets! de plant
weurt ouch metselbloom geneump, wat ein verbastering ies. Ein echte metselbloom
ies huislook. Dit včtplentsje, in 't plat ouchtröt geneum, woort vreuger op de
nok van sjtručdaker geplant tege de brand.
*
De
vröch van de Gele plomp, ein waterplant, liek väöl op ein
flesjke en zoa weurt ze dus ouch geneump.
Daobie kumpt d'r eine geur van versjaalden drank oet!
* Reetsigaar (Lisdodde)
haet eine aor wie ’n dieke sigaar.
Ander volksname zint negerpiemel en kattesjtaart. Dao haet ’t uterlek van de
plant ouch get van eweg.
* Klökske ies
de naam veur 'n plant mčt ein klokvörmig bleumke zoawie ’t sjničklökske
en 't graasklökske.
* Paosjblome, die rónd de Paosje bleuje, heisje in ’t
Nederlands Narcissen.
* Meiblome zint
Seringen woavan de buim in Mei sjoan blome geve.
*
Vrattelkroed
(Stinkende Gouwe) hölp diech van de vrattele aaf.
* Duvelskeersje zint de vergieftige besse van o.a. rierank (Heggerank).
De wiete bloom van ein ander sjlingerplant, die ouch Rierank weurt geneump vanwege häör
sjlingerende ranke, hčt
* Piespötteke of Pispötteke, Nederlands Haagwinde.
En dat ies oos groatste inheemse bloom in de vörm van 'ne piespot!
* Hómmelskroed ies de benaming veur
minstens drie plante mčt dae naam, die gebruuk woorte um ónwaer aaf te zjwere. Hómmele
beteikent dóndere.
* Meizäödsje ies de
dialeknaam veur 't Lelietje der Dalen. De bleuj včlt in Mei, dat zaet genoeg.
* Moederkruid en Boerenwormkruid heisje in 't plat: hummesknuipkes:
resp. wiete en gael bleumkes.
* Boerenwormkruid weurt ouch waal reinevaar (reinevare)
of reinevaan geneump, vanwege zien
sjtandplaats, es ónkroed op de rein=grens van 'n perceel.
* Reinevaan beteikent de
vaan (vlag) in de vörm van 'n baan gael blome.
* Kemp ies de dialeknaam van Hennep of Cannabis. Van kemp maakde ze
vreuger kempetouw.
* Zemp zčgke ze tege herik, 'ne soort koolzaad (Sinapis arvensis)
* Sjietkroed of sjeetkroed hčt in 't Nederlands Bingelkruid (Mercuriales
perennis). 't Zaod weurt wied weggesjote.
* Wil kem ies kleine kaardebol (Dipsacus pilosus). Met dees plant
woort vreuger wol gekemp of flesje oetgebeursjteld.
* Zoermčlk sjteit veur piesbloom of pisblóm, Nederlands Paardenbloem (Taraxacum
officinale) meh ouch veur melkdistel.
* Wiej ies 'n knotwilg. Mčt wiejetčne of wietsje woorte hčgke en mangele
gevlochte of de vakke van 't vakwerk gevöld.
Veurziechtig mčt determinere!
Dao ies
čvvel veurziechtigheid gebao bie ‘t determinere van volksname. Meizäödsje, dat
in Valkeberg de naam ies veur ’t Lelietje der Dalen
(Convallaria majalis), weurt op ander plaatse gebruuk veur ‘t Madeliefje.
Daoneve besjtoon
väöl verbasteringe en ouch de toepassing en wčrking van plante maak dat ’t
dčkser doublures geuf in de volksnaamgeving.
'n Paar vergieftige plante:
*
Van paddesjteul ies bekčnd dats te dao veurziechtig mčt moes zin. Aanrake, wil
zjwiege plukke kčns te beter neet doon.
*
De duvelskeersj: Dat ies de zjwarte
bes van Wolfskers
(Atropa bella donna).
Es ’t woord duvel of
wolf in eine plantenaam sjteit moet oes dat ein waarsjuwing zin. In dit geval
zint 4 besse al fataal en veroarzake verlammingsversjiensele! Ouch de roa bes
van rierank (Ned. Heggerank)
(Bryonia
dioica)
weurt duvelskeersj
geneump vanwege
häör vergieftigheid.
*
In väöl tuine zint greunblievende taxuspalme (Ned. Venijnboom) (Taxus baccata) aangeplant umtot zie zomer
en winter veur ein sjoan,
toew hčgk zörge. Meh zoawaal naolde es besse van dees
plant zint hičl vergieftig. Ein tekske van 50 naolde ies fataal veur miensj en
deer.
Dao tegeneuver sjteit dat ‘t sjnoeisel weurt gebruuk um dao ein
geneesmieddel tege kanker van te make.
*
De sjtaekappel, de vröch van (Ned.)
Doornappel,
(Datura
stramonium).
haet hičl väöl weg
van ein boumnoot.
Ze haet sjuus zoan zelfde umhölsel, meh mčt dit versjil dat de
sjtaekappel sjtekele haet.
Die waarsjuwe oes eigelek al veur häör vergieftigheid!
* Patersjkap, Nederlands Monnikskap (Aconitum
napellus) geuf bie 't aanrake al jeukbrubelkes.
* Jaokobskroed (Jacobskruiskruid) (Senécio Jacobaéa) ies veural veur
dere fataal (lever en nere were aangetas).
Oppasse
dus veur al die duvelse plante in oos umgeving!
Els Diederen, dialekflora ©
