tekste: Els Diederen en Mybeth Lahey
2008 ©
De luuj kalle hie Limburgs: Valkebergs, Bergs, Hölsbergs, Houtems, Subs, Sjins
Plaatsname in de eige
taal.
(fotomontage Els Diederen
2008)
In 't ech besjtoon ze (meh nog) neet op borde!
Besjrieving van Valkeberg
aan de Geul,
zien kèrkdörper,
gehuchte en buurtsjappe:
Valkeberg (oetsjpraok: Vallekeberg) ies 'n sjtedsje dat liek in 'n dal
aan de Geul in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. Saer 1353 haet 't plaetske
sjtadsrechte. Valkeberg waor in vreuger jaore ‘n graafsjap. De luuj kalle
hie Valkebergs.
Bie de kern Valkeberg huère de wieke:
de Hièkerbeek (‘n
woonwiek) in ’t noorde;
De Nerem en Oas in ’t oaste;
De Plenkert in ‘t weste en
Boete de Paort in ’t Zuud-weste van ’t plaetske.
Historie
In 1041 sjteit in 'n sjinkingsakte van keizer Hendrik III de
naam Falchenberg veur 't ièrsj geneump. Gozewijn I ies in 1100 de 1e hièr
van Valkeberg. 't Kesjtièl Valkeberg, dat hièl markant op 'ne centraal
gelege heuveltuup, de Heunsberg, liek, zal in de loup van ièwe 't doelwit
blieke van aanvalle door Hollandse, Sjpaanse en Franse troepe.
In 1762 weurt 't definitief opgebloze en zal noats miè
opgeboewd weure. Wat blief ies 'n rewien. Van 't ièrtieds miedelièws
vestingssjtedsje sjtoont allewiel allein nog gedeiltes van de mergele
sjtadsmoere, eine rónne tore, 'ne verdedigingstore (den Halder) en 2 (van de
6) ingangsgspoorte: de Berkelpoort en de Grendelpoort.
Kèrke
Tegeneuver kesjtièl Den Halder sjteit de
miedelièwse kèrk van Sinterklaos (Nicolaas) en SinteBerb (Barbara) geboewd in gotische sjtiel. In
1904 woort 't geboew vergruèt ónder arsjitek Pierre Cuypers. Binne zint 'n
aantal kunsveurwerpe te zeen: 'n altaorkruus mèt crucifix oet de 15e ièw; 'n
marianum mèt 'n laatgotisch modergaodsbeeld en 'n modergaods-beeldsje van
Jan van Steffeswert oet de 16e ièw. Tegenover de kèrk sjteit ’n
Mariakapelke.
Rónd 1960 kreeg Valkeberg 'n 2e parochie mèt 'n eige kèrk, gewiejd aan
Slevevrouw van ummerdoerende biesjtand. 't Ontwerp waor van arsjitek
Theo Boosten.
In 'n protestants kèrkske oet 1891, aan De Plenkert, ies allewiel 'n
restaurant gevestig. De begraafplaats bevingk ziech op terrasse in de
helling van de Cauberg.
Op St. Pièter liek ’n veurmalige 19e ièwse neogotische kapel, die
noe deens deit es hervormde kèrk.
Fietsrenne:
In 1938, 1948, 1979 en 1998 vónge de Waereld-kampioensjappe fietsrenne
plaats op de Cauberg. In 1992, in 2006 en in 2014 waor de Cauberg aankómsplaats van
'n etappe van Tour-de-France. De Europese kampioensjappe woorte hie in juli
2006 georganiseerd.
De finishplaats van de Amstel Gold Race, 'ne jaorliks
truukkómmende fietsrenklassieker, dae gebruuk maak van de sjtiel hellinge in
de gemeinte, waor hie in 2003, 2004 en 2005. 't Hellingspercentage van de
Cauberg bedreug 12%. Neve de Cauberg zint: de Geulhemmerberg mèt 11%; de
Barakkeberg mèt 14 % en de Keuteberg mèt 22% beruchde beklumminge.
Bezeenswaerdig
in Valkeberg zint o.m. väöl mergele hoezer!
*De sjtasie oet 1853 in mergel geboewd.
*Kesjtièl Oas (mergel) aan de Geul (1587)
*De Valkeneer, 'n attractiepark veur kinger.
*’t Sjprookjesbos op de Nerem
*De Wilhelminatore mergele oetziechtore oet 1906
*De rewien van 't kesjtièl Valkeberg en de vesting Valkeberg
mèt de sjtadsmoere, 't Halderpark, de ''Berkelpoort'', de ''Grendelpoort''
en saer 2014 de opnuuj opgetrokke Geulpoort.
*Twiè watermeules (mergel) aan de meuletak van de Geul: de
Ouw watermeule op Sint-Pièter en de Franse meule in de Lei (Lindelaan).
*Museum ''Het Land van Valkenburg'' (Sjtreekmuseum) in 't veurmalig
gemeintehoes en poskentoar, geboewd in 1901 in Art-Nouveau.
*Twiè Mergelgrotte of groeves: de ''Gemeintegrot'' aan de
Cauberg en ''Fluwelegrot'' aan de Daelhemmerweeg.
*De Sjteinkolemien aan de Daelhemmerweeg ies 'n replica van
'n echte koel, zoawie d'rsj in Zuud-Limburg tot 1968 väöl geëxploiteerd
woorte.
*De Romeinse catacombe kopie (oet 1913) van de catacombe in
Roame in de mergelgrotte in de Plenkert.
*'t Holland-Casino op de Cauberg.
*Thermae 2000, thermaal bad op de Cauberg, oet 2000.
*Kabelbaan en rodelbaan op de Nerem.
*Rotspark en Opelochtheater in de Plenkert.
*Lourdesgrot, replica van de grot in Lourdes geboewd in 1927.
Dao ies gebruuk gemaak van de mergelwand van de Gemeintegrot aan de Cauberg.
De oetveuring ies op dezelfde sjaal es de echte grot in Lourdes.
Jaorlikse en traditioneel
evenemente zint
de Brónk en
kèrmes op de 1e zóndig van juli.
Op 30 april weurt eder jaor de Mei-den geplant op 't
Grendelplein, door de jónkheid en van hauf november tot hauf december vinge
in de Gemeintegrot en in de Fluwelegrot de Kaersjmert plaats.
(Nederlands)
Valkenburg
is een stadje in het dal van de Geul in de gemeente Valkenburg a/d Geul.
Sinds 1353 heeft het plaatsje stadsrechten.
Valkenburg was in vroeger jaren een graafschap.
De mensen praten hier het Limburgs dialect: Valkenburgs.
Bij de kern Valkenburg horen ook de wijken:
de Hekerbeek, (woonwijk) in het
noorden
Neerhem en Oost in het oosten
De Plenkert in het westen
Buiten de Poort
in het noorden van de plaats.
Historie
In 1041
staat een schenkingsakte van keizer Hendrik III de naam Falchenberg voor het
eerst genoemd. Gozewijn I wordt in 1100 de 1e heer van
Valkenburg. Het kasteel Valkenburg, dat heel markant op een centraal gelegen
heuveltop ligt (de Heunsberg), zal in de loop van de tijd het doelwit zijn
van aanvallen door Hollandse, Spaanse en Franse troepen.
In 1762 wordt het definitief opgeblazen en zal nooit meer herbouwd worden.
Van de eertijds middeleeuwse vesting staan tegenwoordig alleen nog de
kasteelruïne, een gedeelte van de stadsmuur, een ronde toren, 1
verdedigingstoren (den Halder) en 2 van de 6 toegangspoorten de Berkelpoort
en de Grendelpoort.
Kerken
Tegenover kasteel den Halder staat de middeleeuwse kerk van St. Nicolaas en
Barbara, gebouwd in gotische stijl.
In 1904
werd het gebouw vergroot door architect Pierre Cuypers. Binnen is een aantal
kunstvoorwerpen te zien: een altaarkruis met crucifix uit de 15e
eeuw, een marianum met een laatgotisch Mariabeeld en een Madonnabeeldje van
Jan van Steffeswert uit de 16e eeuw.
Tegenover de kerk staat een klein Mariakapelletje.
Rond
1960 ontstond in Valkenburg een 2e parochie met een eigen nieuwe
kerk, gewijd aan Onze Lieve Vrouw van altijddurende bijstand. Het ontwerp is
van architect Theo Boosten.
In een protestants kerkje uit 1891 in de Plenkert is tegenwoordig een
restaurant gevestigd.
De begraafplaats bevindt zich op terrassen in de helling van de Cauberg.
Aan St. Pieter ligt een voormalige 19e eeuwse neogotische kapel,
die nu dienst doet als hervormde kerk.
Wielrennen
In 1938,
1948, 1979 en 1998 vonden de Wereldkampioenschappen Wielrennen plaats op de
Cauberg. In 1992, 2006 en in 2014 was de Cauberg aankomstplaats van een etappe van Tour-de-France. De Europese kampioenschappen werden hier in juli 2006
georganiseerd.
De
finishplaats van de Amstel Gold Race,een jaarlijks terugkomende
wielerklassieker, die gebruik maakt van de hellingen in de gemeente, was
hier in 2003, 2004 en 2005. Het hellingspercentage van de Cauberg bedraagt
12%. Naast de Cauberg zijn de Geulhemmerberg mèt 11%; de Barakkeberg mèt 14
% en de Keutenberg mèt 22% beruchte beklimmingen.
Bezienswaardig
in Valkenburg zijn o.m. de vele mergelen huizen.
* Het mergelen station uit 1853.
* Kasteel Oost (mergel) aan de Geul (1587).
* De Valkenier, een attractiepark voor kinderen.
*
Sprookjesbos aan de Neerhem
* De
Wilhelminatoren, mergelen uitzichttoren uit 1906
* De
ruïne van kasteel Valkenburg en de vesting Valkenburg met nog een gedeelte
van de stadsmuren met de ''Berkelpoort'' en de ''Grendelpoort'' en de
in 2014 opnieuw opgetrokken Geulpoort.
* Twee
watermolens (mergel) aan de molentak van de Geul: de molen aan de St.
Pieterstraat en de Franse molen in de Lindelaan.
* Museum ''Het Land van Valkenburg'' (Streekmuseum) in het voormalig
raadhuis en postkantoor, gebouwd in 1901 in Art-Nouveau.
* Twee
mergelgrotten of groeves: de ''Gemeentegrot'' aan de Cauberg en
''Fluwelengrot'' aan de Daelhemmerweg.
* De
Steenkolenmijn aan de Daelhemmerweg is een replica van een echte kolenmijn,
zoals er in Zuid-Limburg tot 1968 vele geëxploiteerd werden.
* De
Romeinse catacomben, kopie (uit 1913) van de catacomben in Rome in de
mergelgrotten in de Plenkert.
* Het
Holland Casino op de Cauberg.
*
Thermae 2000, thermaal bad op de Cauberg, uit 2000.
*
Kabelbaan en rodelbaan aan de Neerhem.
*
Rotspark en Openluchttheater in de Plenkert.
*
Lourdesgrot, replica van de grot in Lourdes gebouwd in 1927. Er is gebruik
gemaakt van de mergelwand van de Gemeentegrot aan de Cauberg. De uitvoering
is op dezelfde sjaal als de echte grot in Lourdes.
Jaarlijkse en traditionele
evenementen zijn:
De Processie en de kermis op de 1e zondag van juli.
Op 30 april wordt de
Mei-den geplant op het Grendelplein, door de jónkheid en van half november
tot half december vinden er in de Gemeentegrot en in de Fluwelengrot
kerstmarkten plaats.
Oud-Valkeberg
is e kèrkdörp in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. Bis 1940 waor 't dörp
ein zelfsjtendige gemeinte.
De oarsjpróng van Valkeberg lik waarsjienlik in
Oud-Valkeberg. De ièrsjte gesjreve vermelding van Valkeberg is ‘n oarkonde
van 15 februari 1041 mèt de naam ''Falchenberch'' d'r op. Me meint dat
daomèt neet 't Geulsjtedsje, meh 't dörp Oud-Valkeberg bedoeld weurt. In de
akte weurt Falchenberg door de Duutsje keizer Hendrik III aan zien nisje
Ermingardis gesjónke. 'n Hauf ièw later trouwt 'n zekere Oda van Valkenberg
mèt Gosewien van Heinsberg. Die familie kump van 't Duutsje Rurdal. Ze haet
in 1096 al 'n sjtök grónd in eigendóm ten weste van Valkeberg. Waarsjienlik
kort nao de broelof versjient de börch op de Heunsberg (Valkeberg) es
versjterking tege o.a. de rieke abdie van Meersje.
De kèrk van Oud-Valkeberg is gewiejd aan Johannes d'n Duiper (Sint Jan) en dateert gedeiltelik oet
de 11e ièw. In de kèrk sjteit e barok altaor oet de 18e ièw. De moderne
kruuswaeg is gemaak door 't kunstenaersjechpaar Mathieu Vroemen en Riet
Jager. Saer 1959 is de kèrk 'n baevaartsplaats veur de heilige Rita van
Cascia, de petroanes van ónmeugelike en houpeloos zake. In de zujelike
ziebeuk sjteit e beeld van de heilige Rita en 'ne reliekhouwer mèt 'n
relikwie van Rita. Op 't kèrkh'f sjteit de van mergel geboewde pastorie en
'n kapel mèt 'n kruus d'r in oet de 19e ièw.
In Oud-Valkeberg ligke twiè kesjtièle, Kesjtièl Genhoes en Kesjtièl Sjaloen. Genhoes is 't
sjtamkesjtièl van de hière van Valkeberg. ‘t Kesjtièl en de biebehuèrende
haof woorte geboewd in de 17e en 18e ièw. ’t Versjterkde hoes (Genhoes) is
óntsjtange oet eine, in de 11e of 12e ièw opgetrokke
woontaore. Sjaloen woort geboewd in 1656 en is in de 19e ièw ingriepend
gerenoveerd door arsjitek Pierre Cuypers. Bie Sjaloen huèrt ouch eine haof.
Wiejer lik dao ouch nog ein watermeule (de Sjloensmeule) en de Kesjtièltuin
Oud-Valkeberg (de vreugere heemtuin) mèt plante die typisch zint veur de
flora van Zuid-Limburg. Op de Sjaatsberg sjteit ‘n Kloes mèt kapel, die in
de 17e ièw is opgerich door de hièr van Sjaloen, op de plaats van 'n
boswachtersjweuning. Tegeneuver de opriejlaan löp 'ne landwaeg richting de
St. Jansbösj en Sub. Op 'n sjplitsing van veldwaeg sjteit de mergele St.
Jansbosjkapel.
Aan de Geul sjteit ’n ouw calvarie mèt aan beids kante van ’t
kruus ’n kapelke. Eint mèt ’n Mariabeeld en ‘t andert mèt Johannes d’r in,
(Nederlands)
Oud-Valkenburg
is een kerkdorp in de gemeente Valkenburg aan de Geul. Tot 1940 was het dorp
een zelfstandige gemeente.
De
oorsprong van Valkenberg ligt waarschijnlijk in Oud-Valkenburg. De eerste
geschreven vermelding van Valkenburg is een oorkonde van 15 februari 1041
met de naam ''Falchenberch'' erop. Men meent dat daarmee niet het
Geulstadje, maar het dorpje Oud-Valkenburg bedoeld werd. In de akte wordt
Falchenberg door de Duitse keizer Hendrik III geschonken aan zijn nicht
Ermingardis. Een halve eeuw later trouwt een zekere Oda van Valkenburg met
Gosewijn van Heinsberg. Die familie komt uit het Duitse Rurdal. Ze heeft in
1096 al een stuk grond in eigendom ten westen van Valkenburg. Waarschijnlijk
kort na het huwelijk verschijnt de burcht op de Heunsberg in Valkenburg als
versterking tegen o.a. de rijke abdij van Meersen.
De kerk van Oud-Valkenburg
is gewijd aan Johannes
d'n Doper en dateert gedeeltelijk uit de 11e eeuw. In het
mergelen gebouw staat een barok altaar uit de 18e eeuw. De
moderne kruisweg is gemaakt door het echtpaar Mathieu Vroemen en Riet Jager.
Sinds 1959 is de kerk een bedevaartsoord voor de de heilige Rita van Cascia,
de patrones van onmogelijke en hopeloze zaken. In de zuidelijke zijbeuk
staat een beeld van haar en een reliekhouder met een relikwie van Rita. Op
het kerkhof staat de eveneens in mergel gebouwde pastorie en een kapel met
een kruis uit de 19e eeuw.
In Oud-Valkeberg
liggen twee kastelen, Kasteel Genhoes en kasteel Schaloen.
Genhoes is het stamkasteel van de heren van Valkenburg. Het kasteel en de
bijbehorende hoeve werden gebouwd in de 17e en 18e
eeuw. Het versterkte huis (Genhoes) is ontstaan uit een, in de 11e
of 12e eeuw gebouwde woontoren. Schaloen werd gebouwd in 1656 en
is in de 19e eeuw ingrijpend gerenoveerd door architect Pierre Cuypers. Bij
Schaloen hoort ook een hoeve. Verder bevindt er zich ook een watermolen op
de Geul (Sjloensmeule) en de kasteeltuin Oud-Valkenburg (de vreugere
heemtuin) met planten die typisch zijn voor de flora van Zuid-Limburg. Op de
Schaesberg staat een kluis met kapel, die in de 17e eeuw is
opgericht door de heer van Schaloen op de plaats van een boswachterswoning.
Tegenover de oprijlaan loopt een landweg richting de St. Jansbos en Sibbe.
Op een splitsing van veldwegen staat de mergelen St. Jansboskapel.
Aan de
Geul staat een oude calvariegroep met aan weerszijden van het kruis een
kapelletje; een met een Mariabeeld en het andere met Johannes
Brokem
is 'n groate wiek mèt ’n eige kèrk in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. Bis
1940 huèrde Brokem bie de toenmalige gemeinte Houtem. De ièrsjte sjriftelike
vermelding van Brokem dateert oet 1391. 't Dörp weurt in ein akte van 26
juni van dat jaor geneump es ''Bruchem'' en ''Bruckem''.Door ’t gehuch
sjtruimp de Kattebaek.
Brokem weurt doorsjneje door de sjpoorlien van Mestreech nao
Heerle en vèlt oetein in twiè deile, Brokem-Noord en Brokem-Zuud.
Brokem-Noord neumde me vreuger ouch waal 't ''Krejjedörp''. Hie bevinge zich
ouch De Blomebuurt, de middelbaar sjoal, de Ravensberg (industrieterrein) en de Sjtoepert mèt ’t kloaster van de zustersj
Franciscanesse.
In Brokem-Zuud, aan de de provinciale waeg, ligke versjillende monumentaal
villa's oet 't ing van de 19e en 't begin van de 20e ièw. Zudelik van dae
groate doorgaanswaeg bevingk zich 'n woonwiek oet de jaore '60 van de 20e
ièw, op de plaats woa daoveur de ''Loeszak'' haet gelaege, dat zin de baemde
aan de Geul. Ouch bevingk zich hie ‘t attractiepark De Valkeneer.
De kèrk van Brokem is gewiejd aan de heilige Jozef. Ze woort
geboewd tösje 1929 en 1931 en is óntworpe door de architek Alphons Boosten.
't Is 'n mergele driebeukige kèrk. ’t Geboew haet 'ne tore dae in d'n hook
tösje sjeep en transep sjteit. In 't interieur van de kèrk vink me nog väöl
details oet d'n tied woa-in de kèrk geboewd is. De glaas-in-loadvènstere
zint van Charles Eyck en Henri Jonas
Aan de driesprunk mèt de Crièmersjtraot sjteit 'n houte
mini-kapelke, op de plaats van 'n vreuger mergele waegkapel. Langs de
Crièmersjtraot zint reste van Romeinse graver gevónge.
(Nederlands)
Broekhem
is een grote wijk met een eigen kerk in de gemeente Valkenburg aan de Geul.
Tot 1940 hoorde Broekhem bij de toenmalige gemeente Houthem. De eerste
schiftelijke vermelding van Broekhem dateert uit 1391.Het dorp wordt in een
akte van 26 juni van dat jaar genoemd als ''Bruchem'' en ''Bruckem''.Door
het gehucht stroomt de Kattenbeek.
Brokem wordt doorsneden
door de spoorlijn van Maastricht naar Heerlen en valt uiteen in twee delen,
Broekhem-Noord en Broekhem-Zuid. Broekem-Noord werd vroeger ook wel 't ''Krejjedörp''
genoemd. Hier bevinden zich ook de Bloemenbuurt. de middelbare school, het
industrieterrein de Ravensberg en de Stoepert met het klooster van de
zusters Franciscanessen.
In Broekhem-Zuid, aan de de provinciale weg, liggen verschillende
monumentale villa’s uit het einde van de 19e en het begin van de 20e
eeuw. Ten zuiden van deze doorgaansweg ligt een woonwijk uit de jaren 60 van
de 20e eeuw op de plaats waar voorheen de Loeszak gelegen was.
Dat zijn de drassige beemden van de Geul. Ook bevindt zich hier het
attractiepark De Valkenier.
De kerk van Broekhem
is gewijd aan de heilige Jozef. Zij werd gebouwd tussen1929 en 1931 en is
ontworpen door de architect Alphons Boosten. Het is een mergelen driebeukige
kerk. Het gebouw heeft een toren, die in de hoek tussen schip en transept
staat. In het interieur van de kerk vindt men nog veel details uit de tijd
van de bouw. De glas-in-loodramen zijn van Charles Eyck en Henri Jonas
Aan de
driesprong met de Cremerstraat staat een houten mini-kapelletje, op de
plaats van een vroegere mergelen wegkapel. Langs de Cremerstraat zijn resten
gevonden van Romeinse graven.
Houtem is e
kèrkdörp in de gemeinte Valkeberg aan de Geul.
Bie Houtem huère ouch de kerne Sint Gerlach en Vroenhof.
’t Dörp haet ein sjtasie, ''Houthem-Sint Gerlach'', aan ’t sjpoor tösje
Mestreech en Haerle. Tot 1940 waor Houtem 'n zelfsjtendige gemeinte. Van
1940 tot 1982 waor 't ónderdeil van de gemeinte Valkeberg-Houtem.
De ièrsjte sjriftelike aanteikening van Houtem waor in 1096.
In de 12e ièw laefde de kloezenaer Gerlachus in Houtem. Hae zou later heilig
verklaord were. Bie zien graaf woort e Norbertienerkloaster gesjtich. De
historie van Houtem en Sint Gerlach is sjterk verbónge mèt de gesjiedenis
van dit kloaster.
Ièrsj waor 't e dubbelkloaster, meh tösje 1218 en 1232 vóng
d'n euvergank nao nonnekloaster plaats. In 1574 woorte de kloastergeboewe
door de troepe van Lodewiek van Nassau in brand gesjtaoke. Me begós èvvel
metein mèt de hersjtèlwèrkzaamhede. Ouch in 1655 brende e groat deil van de
geboewe aaf bie aorlogsgevechte. Tösje 1720 en 1727 woort ein nuuj
kloasterkèrk geboewd. Dit geboew deit saer 1806 deens es parochiekèrk. De
oarsjprunkelike parochiekèrk laog in de kern Vroenhof. Ze is gewiejd aan d'n
heilige Maarten en deit noe deens es baekapel.
In 1785 woort 't sjtif in Sint Gerlach opgehaeve. In de
Franse tied, wie de Franse Mestreech veroverde, woorte de kloastergeboewe
gebruuk es legerhospitaal door de Hollendersj. Op 12 april 1797 woort ’t
kloaster-domein mèt alle geboewe verkoch. De familie Schoenmaeckers, sjónk
in 1806 de kèrk aan de gemeinsjap van Houtem es parochiekèrk.
In 1903 kaom 't landgood in bezit van de adelike familie De
Selys de Fanson. Zie gebruukde de veurmalige kloastergeboewe es ''château''.
Nao de doad van Robert baron de Selys de Fanson 1979 kaom 't landgood aan de
parochie van Houtem. Door de hoag koste van restauratie van de geboewe
raakde ze in verval. Vanaaf 1995 woorte de geboewe gerestaureerd en
umgevörmp tot luxe hotel-restaurant. De kèrk ónderging van 2003- 2008 nog ’n
groate restauratie (o.m. de plafónsjilderinge van J. Schöpf).
Bezeenswaerdig:
*
Aan de waeg ''St.
Gerlach'' bevinge zich 18e ièwse mergele häöf mèt de sjtatus: besjermp
dörpsgezich. Hie sjteit ouch 'n neogotische Mariakapel oet 1902.
* De Sint-Gerlachuskèrk is geboewd in baroksjtiel en in de 18e ièw
gedecoreerd mèt fresco's door Johann Adam Schöpf. Onder ‘t praalgraaf van de
heilige Gerlachus in de kèrk lik gewiejd zand veur ’t viè. Bie ’t landgood
van Chateau St. Gerlach huère ‘’ne pachhaof en ’t Gerlachus-pötsje. In de
baemde lik 't natuurgebeed Ingendael.
Op ‘ne driesjprunk sjteit ‘n mergele Gerlachuskapel oet 1870
op de plaats van 'n vreuger waegkruus.
* Landgood ''de Kloes'' of ''Chateau l'Hermitage'', is
geboewd in 1902 in Jugendstil, op de plaats woa veurheen de kloezenaer
Mathias Akkermans woonde (gesjtorve in 1825).
*De ''Haof Róndebos'' is geboewd van mergel en vakwerk, lik
bie 't Rondebos te noorde van 't sjpoor Mestreech - Heerle en de autobaan
A79.
De ''Haof Holswick'' bevingk zich aan de Baeksjtraot tege de
Ravesbösj.
’t Raegebaogsjpiraalhoes, nao 'n óntwerp van Hundertwasser,
is 'n vakantiehoes in de Ronald MacDonald kingervallei, in 't Franciscusoord
(basissjoal en middelbaar sjoal veur versjtandelik en lichamelik
gehandicapde kinger).
In de wiek 'Vroenhof ' lik ’n kloaster Vroenhof van de orde van de H.
Jozef oet 1927 op de plek van ‘ne middelièwse haof. Dao zou in de 12 ièw
ouch 'n kapel höbbe gesjtange, die huèrde ónder de proosdiekèrk van Meersje.
Op dees plek kaom later de 1e parochiekèrk van Houtem. (Noe kloasterkapel).
Romeinse waeg
Ónder de Putwaeg en in de baemde van de Geul, zint in de jaore 30 van de 20e
ièw reste van 'ne Romeinse waeg (Via Belgica) opgegrave. De Pletsjbaek
sjtruimp langszie richting de Geul. In de buurt sjteit 'n kapelke oet 1932
gewiejd aan de Sint Maarten, de vreugere petroanheilige van Houtem.
Aan de waeg ''Vroenhof'' bevinge zich de ''St.
Maartenshaof''. (vakwerk/mergel) en de Ouw pastorie (17e ièw),
allebei gesjlote carréhäöf. De St. Maartenshaof waor de lètste woonplek van
Frans Erens, 'ne Nederlandse sjriever, (gebaore 1857 in Sjaasberg en
gesjtorve in 1935). En ouch de beeldhouwer Charles Vos haet 'r jaorelank
gewoond.
In ''Hoes Gurtsenich'' (neogotiek), woont saer 1985
kunssjilder Frits van der Zander (gebore in Sjinveld in 1948).
(Nederlands)
Houthem
is een
kerkdorp in de gemeente Valkenburg aan de Geul.
Bij
Houthem behoren ook de kernen: Sint Gerlach en Vroenhof.
Het dorp heeft een station: ''Houthem-Sint Gerlach'', aan de lijn
Maastricht-Heerlen. Tot 1940 was Houthem een zelfstandige gemeente. Van 1940
tot 1982 was het onderdeel van de gemeente Valkenburg-Houthem.
De
eerste schriftelijke vermelding van Houthem was in 1096. In de 12e eeuw
leefde de kluizenaar Gerlachus in Houthem. Hij zou later heilig verklaard
worden. Op de plaats van zijn graf werd een Norbertijnenklooster gesticht.
De historie van Houthem en Sint Gerlach is sterk verbonden met de
geschiedenis van dit klooster.
Van een
oorspronkelijk dubbelklooster veranderde het tussen 1218 en 1232 in een
nonnenklooster. In 1574 werden de kloostergebouwen door de troepen van
Lodewijk van Nassau in brand gestoken. Na de restauratie viel het in 1655
weer ten prooi tijdens een oorlog. Tussen 1720 en 1727 werd er een nieuwe
kloosterkerk gebouwd. Sinds 1806 doet deze dienst als parochiekerk De
oorspronkelijke kerk lag in de kern Vroenhof. Zij is gewijd aan de heilige
Maarten en doet nu dienst als bidkapel van zorgcentrum Vroenhof.
In 1785
werd het stift Sint Gerlach opgeheven. In de Franse tijd, werden de
kloostergebouwen gebruikt als legerhospitaal door de Hollanders. Op 12 april
1797 werd het kloosterdomein verkocht aan de de familie Schoenmaeckers.
In 1903
kwam het landgoed in het bezit van de adellijke familie De Selys de Fanson.
Zij gebruikten de voormalige kloostergebouwen als ''château''. Na de dood
van Robert baron de Selys de Fanson 1979 kwam het landgoed aan de parochie
van Houthem. Vanaf 1995 werden de gebouwen gerestaureerd en omgevormd tot
luxe hotel-restaurant. De kerk onderging van 2003- 2008 nog ’n grote
restauratie (o.m. de plafondschilderingen van J. Schöpf).
Bezienswaardig:
*
Aan de
weg ''St.Gerlach'' bevinden zich 18e eeuwse mergelen boerderijen met de
status: beschermd dorpsgezicht. Hier staat ook een neogotische Mariakapel
uit 1902.
* De Sint-Gerlachuskerk is gebouwd in barokstijl en in de 18e ièw
gedecoreerd mèt fresco's door Johann Adam Schöpf. Onder het praalgraaf van
de heilige Gerlachus in de kerk ligt gewijd zand voor het vee. Bij het
landgoed van Chateau St. Gerlach horen ook een pachthof en het
Ger-lachusputje. In de beemden ligt het natuurgebied Ingendael.
Op een
driesprong staat een mergelen Gerlachuskapel uit 1870 op de plaats van een
vroeger wegkruis.
* het landgoed''de Kluis'' of ''Chateau l'Hermitage'', is gebouwd in 1902 in
Jugendstil, op de plaats waar voorheen de kluizenaar Mathias Akkermans
woonde (gestorven in 1825).
*De
''Hoeve Rondenbos'', gebouwd van mergel en vakwerk, ligt bij het Rondenbos
ten noorden van de lijn Maastricht-Heerlen en de autoweg A79.
De
''Hoeve Holswick'' bevindt zich aan de Beekstraat tegen het Ravensbos.
Her regenboogspiraalhuis,
naar een ontwerp van Hundertwasser, in de Ronald MacDonald kindervallei is
een vakantiehuis voor gehandicapte kinderen en hun familie. .
In de wijk 'Vroenhof ' ligt het klooster Vroenhof van de orde van de H.
Jozef uit 1927 op de plek van een Middeleeuwse hof. Daar zou in de 12e
eeuw ook een kapel hebben gestaan, die hoorde onder de proostdijkerk van
Meersen. Op deze plek kwam later de de 1e parochiekerk van Houthem. (Nu
kloosterkapel).
Romeinse weg
Onder de Putweg en in de beemden van de Geul, zijn in de jaren30 van de 20e
eeuw resten van een Romeinse weg (Via Belgica) opgegraven. De Platsbeek
stroomt hier richting de Geul. In de buurt staat een kapelletje uit 1932
gewijd aan de Sint Maarten, de vroegere patroonheilige van Houthem.
Aan de weg ''Vroenhof''
bevinden zich de ''St. Maartenshof''. (vakwerk/mergel) en de Ouw pastorie
(17e ièw), allebei gesloten carréboerderijen. De St. Maartenshof
was de laatste woonplek van Frans Erens, een Nederlandstalige schrijver,
(geboren 1857 in Schaesberg en gestorven in 1935).
Ook de beeldhouwer Charles Vos heeft hier jarenlang gewoond.
In
''Huis Gurtsenich'' (neogotiek), woont sinds 1985 kunstschilder Frits van
der Zander (geboren in Schinveld in 1948).
Sjtraobaek is e gehuch
in de gemeinte Valkeberg aan de Geul en landelik bekènd es etappeplaats van
't Pieterpad. 't Gehuch is geneump nao 't gesjlach Strabach, dat hie ‘n hoes
hou ligke.
In Sjtraobaek sjtruimp de Sjtraobaek , die in de Ravesbösj
zien brónne haet, richting Geul. Euver dit Sjtraobaekerdal löp 'n hoag brök
vanwaege de autobaan A79.
De waeg Sjtraobaek sjtamp oet de Romeinse tied (Via Belgica).
Aan de voot van de ''Kleverberg'' (Baeksjtraot) höbbe ze twiè Romeinse
graver gevónge. In de Ravesbösj, dae zich van hie tot in Haasdal oetsjtrek,
höbbe ze reste van Romeinse villa’s opgegrave.
De oudste vermelding van Sjtraobaek dateert van 1331. In 't
midde van de 19e ièw boewde Generaal A.P. de Ceva zich e kesjtièlke in
Sjtraobaek, de tegewoordige Geerlingshof.
(Nederlands)
Strabeek
is een gehucht
in de gemeente Valkenburg aan de Geul en landelijk bekend als
etappeplaats van het Pieterpad. Het gehucht is genoemd naar het geslacht
Strabach, dat hier een huis had liggen.
In
Strabeek stroomt de Strabeek, die in de Ravenbos haar bronnen heeft. Over
het Strabekerdal loopt een hoge brug vanwege de autoweg A79.
De weg
Strabeek stamt uit de Romeinse tijd (Via Belgica). Aan de voet van de ''Klevertberg''
(Beekstraat) zijn 2 Romeinse graven gevonden. In het Ravensbos, hebben ze
resten van Romeinse villa’s opgegrave.
De
oudste vermelding van Strabeek dateert van 1331.In het midden van de 19e
eeuw bouwde Generaal A.P. de Ceva een kasteeltje, nu bekend als Geerlingshof.
Geulem
is e gehuch in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. 't Lik aan de rivier de
Geul; de naam beteikent dan ouch: "heim aan de Geul". Geulem lik gedeiltelik
in 't dal en gedeiltelik aan de Geulemmerberg en de Brakkeberg. Bis 1982
huèrde Geulem bie de gemeinte Berg en Terbliet, die doe opgegange is in de
gemeinte Valkeberg. Geulem is e toeristeplaetske, veur e klein gehuch ligke
d'r relatief väöl hotels.
* De Geulemmergroeve is e gangesjtèlsel in de berg, woa
vreuger mergel woort gewonne. Bie d'n ingank van de groeve haet me e mergele
beeld van 'ne blokbreker neergezat. In de grot is ouch 'n kapel gemaak.
Aan en in de Geulemmerberg in Geulem lik ein aantal
grotweuninge. Die zint bis 't begin van de 20e ièw in gebruuk gewaes es
weuning veur de blokbraekersj en woorte in de jaore 70 van de 20e ièw
gerestaureerd.
De Geulemmermeule dateert van veur 't jaor 1306, want op 27
oktober van dat jaor weurt ze geneump in ein akte es bezitting van 'ne
zekere Goswijn van Berg. 't Hudig geboew, oet 1768, is in gebruuk es
hotel-restaurant.
Kesjtièl Geulzich is e kesjtièlke oet 't ing van de 19e ièw,
óntworpe door d'n arsjitek Henri Reek oet Mestreech. 't Is geboewd van
mergel in neogotische sjtiel en bevingk zich aan de Brakkeberg. Saer 1937 is
hie e hotel gevestig.
(Nederlands)
Geulhem
is een gehucht in de gemeente Valkenburg aan de Geul. Het ligt aan de rivier
de Geul; de naam betekent dan ook: "heim aan de Geul". Geulhem ligt
gedeeltelijk in het dal en gedeeltelijk aan de Geulhemmerberg en de
Brakkeberg. Tot 1982 hoorde Geulhem bij de gemeente Berg en Terblijt.
Geulhem is een toeristenplaatsje, voor een klein gehucht liggen er relatief
veel hotels.
*De
Geulhemmergroeve is een gangenstelsel in de berg, waar vroeger mergel werd
gewonnen. Bij de ingang van de groeve heeft men een mergelen beeld van een
blokbreker geplaatst. In de grot is ook een kapel gemaakt.
Aan en
in de Geulhemmerberg in Geulhem ligt een aantal grotwoningen. Tot het begin
van de 20e eeuw zijn deze in gebruik geweest als woning voor de blokbrekers.
In de jaren 70 van de 20e eeuw zijn zij gerestaureerd.
De
Geulhemmermolen dateert van voor het jaar 1306, want op 27 oktober van dat
jaar werd ze genoemd in een akte als eigendom van een zekere Goswijn van
Berg. Het huidige gebouw, uit 1768, is in gebruik als hotel-restaurant.
Kasteel
Geulzicht is een neogotisch huis uit het einde van de 19e eeuw,
ontworpen door architect Henri Reek uit Maastricht. Het is gebouwd in mergel
en bevindt zich aan de Brakkeberg. Sinds 1937 is er een hotel in gevestigd
Berg
is e kèrkdörp in de gemeinte Valkeberg en toto 1982 'n kern van de
veurmalige gemeinte Berg en Terbliet. Bezeenswaerdig in ’t dörp is de
neogotische, mergele kèrk, geboewd in 1936 nao ’n óntwerp van de arsjitekte
Frits Peutz en W. Sprenger. De petroanheilige zint Monulphus en Gondulphus.
't Opvallendste element zint de sjleutellookvörmige vènstere. Veur de boew
van dees parochiekèrk loog in ’t oud gedeilte van berg, Op de Bies, ’t oud
kèrkske dat gesjlote is gewaes tiedes de Franse tied en naoderhand
aafgebraoke in 1959.
In dat oud gedeilte van Berg lik ouch ''de Sjoane Pool'' woa
vreuger 'ne vièdrinkpool gelaege haet. Dae is noe gedemp. Rónd 't
tegewoordige graaspleintsje sjtaon 'n paar ouw mergele häöf. Op de Bies
bevingk zich ’n sjoan veurbeeld van vakwerkboew.
De kunssjilder Lei Molin woort in Berg gebaore.
(Nederlands)
Berg is een kerkdorp in de gemeente Valkenburg aan de Geul en tot 1982
een kern van de voormalige gemeente Berg en Terblijt.
Bezienswaardig in het dorp is de neogotische, mergelen kerk, gebouwd in 1936
naar een ontwerp van de architecten Frits Peutz en W. Sprenger. De
patroonheiligen zijn Monulphus en Gondulphus. Het opvallendste element zijn
de sleutelgatvormige ramen. Voor de bouw van deze parochiekerk lag in het
oude gedeelte van Berg, Op de Bies, het oude kerkje dat gesloten is geweest
tijdens de Franse tijd en afgebroken in 1959.
In dat
oude gedeelte van Berg ligt ook ''de Schone poel'' waar vroeger een
veedrinkpoel gelegen heeft. Deze is nu gedempt. Rond het tegenwoordige
grasveldje staan een paar oude mergelen boerderijen. Op de Bies bevindt zich
een mooi voorbeeld van vakwerkbouw.
De kunstschilder Lei Molin werd geboren in Berg.
Vilt is e gehuch
in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. De beboewing lik bovenop de Cauberg.
'n Aantal mergele häöf en hoezer ligke aan de groate waeg, aan de Geulgrach
en Subberwaeg. Aan deze waeg nao Sub sjteit 'n groate baksjteine
carréboerderiej mèt twiè róndbaog-inriejpoorte.
Van Vilt löp nao Valkeberg löp, door de heuvele, 'ne sjtiele
holle waeg bergaaf, langswoa in vreuger jaore de doaje nao de kèrk woorte
verveurd, de zoageneumde ''Liekwaeg''.
Vilt is veural bekènd van de Heuvelland Veerdaagse,
die eder jaor in de umgeving van dit dörp weurt geloupe. Hieaan doon de
lètste jaore ruum 4000 wandelaersj mèt.
Vilt huèrt tot de parochie Berg. Op 'ne driesjprunk mèt de
Riekswaeg sjteit 'n Mariakapel mèt 'n modern Madonnabeeld.
(Nederlands)
Vilt
is een gehucht in de gemeente Valkenburg aan
de Geul. De bebouwing ligt bovenop de Cauberg. Een aantal mergelen
boerderijen en huizen bevinden zich aan de Rijksweg, aan de Geulgracht en
aan de Sibberweg. Aan deze weg naar Sibbe staat een grote bakstenen
carréboerderij met twee rondboog inrijpoorten.
Van Vilt
loopt naar Valkenburg, door de heuvels, een stijle holle weg, waarlangs in
vroeger jaren de doden ter kerke werden gedragen, de zgn lijkweg.
Vilt is vooral bekend van
de Heuvelland Vierdaagse, die ieder jaar in de omgeving van dit dorp wordt
gelopen. Hieraan doen de laatste jaren ruim 4000 wandelaars mee.
Vilt
hoort bij de parochie Berg. Op een driesprong met de Rijksweg staat een
Mariakapel met een modern Madonnabeeld.
Terbliet is 'n gehuch, mèt ongevaer 200 inweunersj, gelege in 'n dal ten zuje van
Berg in de gemeinte Valkeberg a/d Geul. In de 80-jaorige oorlog zint in
Terbliet bekans alle hoezer verinneweerd gewore, mèt 't gevolg dat in 1641
nog mer eine mannelike inweuner euver waor. Veur de herindeling van de
gemeintes in 1982 woort Terbliet ummer in eine aom mèt Berg geneump es Berg en Terbliet.
Op diverse krusinge in dit gehuch sjtoon iezere waegkruzer
en dao bevinge zich 'n paar groate, gesjlote (mergele) carréboerderieje. Aan
de Muntwaeg sjtaon 'n vakwerkhoes en 'n oud waterpöthuuske.
(Nederlands)
Terblijt
is een gehucht, met ongeveer 200 inwoners, gelegen in een
dal ten zuiden van Berg in de gemeente Valkenburg aan de Geul. In de
80-jarige oorlog zijn in Terblijt bijna alle huizen verwoest met als gevolg
dat er in 1641 nog maar één mannelijke inwoner over was. Voor de herindeling
van de gemeentes in 1982 werd het dorp altijd in een adem genoemd met Berg
als Berg en Terblijt.
Op
diverse kruisingen in dit gehucht staan ijzeren wegkruisen en er bevinden
zich een paar gesloten mergelen carréboerderijen. Aan de Muntweg staan een
vakwerkhuis en een oud waterpöthuisje
Sub
is e kèrkdörp in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. Bie Sub huère vanouds de
buurtsjappe Iezere en Hièrewaeg.
De beboewing is gelaege op ’t plateau. Sub haet ièwelank bie de gemeinte en
parochie Oud-Valkeberg gehuèrd. In Sub sjtóng toen ouch ’t raodhoes op de
plek woa noe eder jaor in augustus mèt de kèrmes de St.Rosaden geplant
weurt.
De mergele kèrk van Sub ies gewiejd aan de heilige Rosa van Lima. In 1866
woort ‘ne kèrktore aan de kapel geboewd en in 1927 volgde ’n oetbreiing. Tot
1948 waor de kèrk ‘n rectoraatskèrk, denao woort Sub 'n zelfsjtendige
parochie.
In Sub bevinge zich mergelgroeves.
Richting Vilt lik 't Subberhuuske (of Villartshaof), 'ne gesjlote hièrehaof
oet de 16e ièw. 't Geboew haet sjpeklaoge en 'ne hooktore en is opgetrokke
in Maaslandse Renaissance-sjtiel. In de loup van de tied is 't Subberhuuske
bewoond gewaes door versjillende adelike families.
(Nederlands)
Sibbe
is een kerkdorp in de gemeente Valkenburg aan de Geul. Bij Sibbe horen
vanouds de buurtschappen IJzeren en Heerstraat.
De bebouwing is gelegen op het plateau. Sibbe heeft eeuwenlang bij de
gemeente en parochie Oud-Valkenburg gehoord. In Sibbe stond toen ook het
gemeentehuis op de plek waar nu ieder jaar met kermis de St. Rosaden geplant
wordt.
De mergelen kerk van Sibbe, gewijd aan de heilige Rosa van Lima, is gebouwd
in 1866 Toen werd er een kerktoren aan een kapel gebouwd en in 1927 volgde
een uitbreiding. Tot 1948 was de kerk een rectoraatskerk, daarna werd Sibbe
een zelfstandige parochie. In Sibbe bevinden zich mergelgroeves.
Richting Vilt ligt het Sibberhuisje (of Villartshof), een gesloten
herenhoeve uit de 16e eeuw. Het gebouw heeft speklagen en een
hoektoren en is opgetrokken in Maaslandse Renaissancestijl. In de loop van
de tijd is het Sibberhuisje bewoond door verschillende adellijke families.
Iezere
lik op 't plateau, ten zuud-oaste van Sub aan de waeg nao Sjuèlder. Iezere
huèrde vreuger gedeiltelik tot de gemeinte Oud-Valkeberg en gedeiltelik tot
de gemeinte Wielder. In ‘t dörpke Iezere sjtoon ’n paar mergele en inkel
vakwerkboerderieje. Ein mergele carréboerderie haet 'ne klokgevel. Twiè ouw
waterpöthuuskes mèt zaaldaak en ein mergele pöt zint bewaard gebleve. Op 'ne
driesjprunk sjteit e kapelke (1955) dat gewiejd ies aan Maria van Lourdes.
Op väöl krusinge sjtoon en hange kruzer mèt crucifixe.
(Nederlands)
IJzeren is
een gehucht ten zuidoosten van Sibbe aan de weg naar Scheulder. IJzeren
hoorde vroeger gedeeltelijk tot de gemeente Oud-Valkenburg en gedeeltelijk
tot de gemeente Wijlre. In het dorpje staat een aantal mergelen en
vakwerkboerderijen. Een mergelen carréhoeve heeft een klokgevel. Twee oude
waterputhuisjes en een waterput zijn bewaard gebleven. Op een driesprong
staat een Maria uit Lourdeskapel uit 1955. Op veel kruisingen staan of
hangen wegkruisen.
Hièrewaeg lik vlakbie Iezere. De naam geuf aan dat ‘t de sjtraot van
de hièr waor, in vreuger jaore hièrbaan geneump en ‘ne belangrieke
verbingings-waeg. In de buurt zouwe Romeinse urne zin opgegrave. De
nederzètting weurt doorkruus door 'n paar haol waeg. Op de sjplitsinge
sjtoon waegkruzer.
(Nederlands)
Heerstraat
bevindt zich vlakbij IJzeren De naam wijst naar de straat van de heer, in
vroeger tijden heerbaan genoemd, een belangrijke verbindingsweg. In de buurt
zouden Romeinse urnen zijn gevonden. De nederzetting wordt doorsneden door
holle wegen. Op de splitsingen staan wegkruisen.
Sjin op Geul
is 'n kèrkdörp in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. Tot 1940
waor Sjin 'n zelfsjtendige gemeinte. Sjin woort al geneump in de jaore 847
en 968 in ‘n sjinkingsoarkonde veur de abdie van St. Remigius i Reims en
häör proosdie i Meersje. Sjin zou daomèt 't ouds geneump sjtökske van de
gemeinte Valkeberg zin.
De parochiekèrk is gewiejd aan d'r heilige Mauritius. 't Oudste deil is
geboewd in romaanse sjtiel. In 1926 woort door arsjitek Hubert van
Groenendael 'n nuuj groat middesjeep mèt twiè ziebeuke, e nuuj preesterkoar
en de sacristie biegeboewd. Saer 1859 is de kèrk ‘n baevaartsoord van d'r
heilige Cornelius, umdat d'r hie relieke va häöm waere bewaard. De heilige
weurt hie ge-ièrd es petroan van de zenuwkrenkdes. Van häöm sjteit ouch e
gepolychromeerd beeld in de kerk. Rónd ziene fièsdaag (september) weurt ’n
octaaf gehoute.
Bie de parochie va Sjin huèrt ouch de Kloes op d'r Sjaasberg. Op de lètste
zóndig va juni vingk d'r Sjaasbergergank plaats. D'r pesjtoar va Sjin dreug
dan 'n Heilige Mès op in de kapel van de Kloes.
Sjin op Geul lik aan 't sjpoor Mestreech – Haerle (Heerlen)
(1853) en haet 'n eige sjtasie. De sjtasie is ouch ’n sjtopplaats van 't
miljoanelientsje van Sjin nao Kèrkrao. 't Trajek haet dae naam gekrege umdat
't in 1911 ein miljoan gölle per kilomaeter kosde um 't aan te lègke. Saer
april 1995 veurt d'r wir ‘ne sjtoumtrein op dit trajek. D'r sjtoumtrein
weurt beheerd door de Zuud-Limburgse Sjtoumtrein Maatsjappie (ZLSM).
De gehuchte buurtsjappe va Sjin zint:
Kuiteberg, Walem en Sjuèmer
De buurtsjappe: Sjtröch, Ingwege,
(Nederlands)
Schin op Geul
is een kerkdorp in de
gemeente Valkenburg aan de Geul. Tot 1940 was Schin een zelfstandige
gemeente. Schin op Geul werd al genoemd in de jaren 847 en 968 in een
schenkingsakte voor de abdij van St. Remigius in Reims en haar proosdij in
Meersen. Schin op Geul zou daarmee het oudste genoemde stukje van de
gemeente Valkenburg aan de Geul zijn.
De parochiekerk is gewijd aan de heilige Mauritius. Het oudste gedeelte is
gebouwd in romaanse stijl. In 1926 werd door architect Hubert van
Groenendael een nieuw groot middenschip met twee zijbeuken, een nieuw
priesterkoor en een sacristie bijgebouwd. Sinds 1859 is de kerk een
bedevaartsoord van de heilige Cornelius, omdat hier de relieken van hem
worden bewaard. De heilige wordt vereerd als patroon van zenuwziektes. Van
hem staat een gepolychromeerd beeld in de kerk.
Bij de parochie van Schin hoort ook de Kluis op de Schaesberg. Op de laatste
zondag van juni vindt de Schaesbergergank plaats. De pastoor van Schin
draagt dan een Heilige Mis op in de kluiskapel.
Schin op
Geul ligt aan de spoorlijn Maastricht-Heerlen (1853) en heeft een eigen
station. Het station is ook een halteplaats van het miljoenenlijntje naar
Kerkrade (Centrum). Het traject heeft deze naam gekregen omdat in 1911 het
een miljoen gulden per kilometer kostte om de lijn aan te leggen. Sinds
april 1995 rijdt er weer een stoomtrein op het traject. De stoomtrein wordt
beheerd door de Zuid-Limburgse Stoomtrein Maatschappij. (ZLSM).
De gehuchten van Schin op Geul zijn:
Keutenberg,
Schoonbron en Walem.
De buurtsschappen: Strucht,
Engwegen.
Sjtröch
is e gehuch in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. De beboewing lik aan d'r
provinciale waeg tösje Oud-Valkeberg en Sjuèmer. In 1383 woort Sjtröch
verhaeve tot 'n eige hièrlikheid (tot 1795). Ónder Napoleon kaom ‘t bie 't
kanton Valkeberg, meh vanaaf 1800 woort 't 'n zelfsjtendige gemeinte. Op 1
januari 1878 huèrde 't gehuch bie de gemeinte Sjin op Geul, die in 1982
opgeit in de gemeinte Valkeberg aan de Geul.
Bezeenswaerdig is ‘n aantal ouw häöf geboewd in mergel of
gecombineerd mergel-baksjtein aan d’r groate waeg. Tösje Sjtröch en 't
dörpke Sjuèlder bevingk zich 't landsjapspark-natuurreservaat ''d’r
Gièlender'' (Gerendal), woa-in 'ne orchideeëtuin gelaege is.
Midde in dit gebeed sjteit 'n waterpöthuuske geneump ''d'r
Sjaopspöt''. Aan ’t ing van de Grachsjtraot lik d’r Soesberg.
(Nederlands)
Strucht
is een gehucht in de gemeente Valkenburg aan de Geul. De bebouwing ligt aan
de provinciale weg tussen Oud-Valkenburg en Schoonbron. In 1383 werd Strucht
verheven tot een eigen heerlijkheid. (tot 1795). Onder Napoleon kwam het
dorp bij het kanton Valkenburg, maar vanaf 1800 werd het een zelfstandige
gemeente. Op 1 januari 1878 hoorde het bij de gemeente Schin op Geul, die in
1982 opgaat in de gemeente Valkenburg aan de Geul.
Bezienswaardig is een aantal oude boerderijen gebouwd van mergel of
gecombineerd mergel-baksteen gelegen aan de grote weg. Tussen Strucht en het
dorp Scheulder bevindt zich het landschapsparknatuurreservaat ' het
Gerendal' waarin een orchideeëntuin gelegen is.
Midden
in dit gebied staat een waterputhuisje, de Schaapsput. Aan het einde van de
Grachtstraat ligt de Sousberg.
Ingwaege
en Kuiteberg
zint buurtsjappe va Sjin-op-Geul in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. Um
Kuiteberg, e buurtsje van 10 häöf en hoezer te bereike moet me 'n helling
van 22% beklumme. Ein van die waeg begint in 't gehuchske Ingwege. Tot 1981
huèrde Kuiteberg en Ingwege bie de gemeinte Wielder. In ‘t gehuch ligke ’n
paar vakwerkhoezer. Tösje de beboewing sjtoon ’n paar sjmeediezere
waegkruzer. Eint mèt aan beids kante van ’t kruusbeeld ambachgereidsjap: 'n
lödder, 'n mets en 'n pitsjtang. In vreuger tieje haolde me 't drinkwater in
de ''Grónzelepöt'', 'n brón aan de voot van de berg woavan ’t water in de
Geul sjtruimp. 't Sjtiel vootpaad ies nog aanwezig.
D’r Kuiteberg is bekènd vanwaege de fietsrenkampioensjappe
zoawie de ''Amstel Gold Race'' en ''Europese en waereldkampioensjappe''. In
de helling bevingk zich de groeve Keuteberg, woa-oet de Romeine al
mergelkalk haolde um dao 't land mèt te mèste. D’r gebrende kalk woort
gebruuk es metsel- en plaosterkalk.
(Nederlands)
Engwegen en
Keutenberg zijn buurtschappen van Schin op Geul in de gemeente
Valkenburg aan de Geul. Om het gehucht Keutenberg, met zo'n 10 huizen, te
bereiken, moet men een helling van 22 % beklimmen. Een van deze wegen begint
in het gehucht Engwegen. Tot 1981 hoorden Keuttenberg en Enwegen bij de
gemeente Wijlre. In beide gehuchten liggen vakwerkhuizen. Op de keutenberg
staat een wegkruis met ambachtgereedschap aan de dwarsbalk.: een ladder, een
nijptang en een mes. In vroeger tijden haalden mensen vanaf de berg haar
water aan de voet in een bron in de Geul: de zgn. Gronselepöt. Een stijl
voetpad is nog aanwezig.
De Keutenberg is beroemd vanwege wielrenlampioenschappen.zoals de Amstel
Goldrace en de Europese en Wereldkampieonscahppen. In de helling bevindt
zich de groeve Keutenberg, waarui de Romeinen al mergelkalk haalden om
daarmee het land te bemesten.
De
gebrande kalk werd gebruikt om te metselen en te pleisteren.
Walem
is 'n gehuch, mèt óngevaer 200 inweunesj, in de gemeinte Valkeberg aan de
Geul. Ein klein gedeilte lik in de gemeinte Voelender.
't Suffix em in d’r naam beteikent (Middelièwse)
nederzètting. In archieve weurt Walem in de 13e ièw geneump.
Walem besjteit oet 2 woongedeiltes: Ein deil mèt 'n aantal
häöf en hoezer, ó.a. de haof Walem oet 1626, aan de Sjteinsjtraot en 'n deil
aan de Walemerwaeg richting Sjin-op-Geul.
Op 'n krusing van d’r geneumde waeg sjteit 'n witgekalkde
mergele Mariakapel oet 1828. Aan d’r Walemerwaeg, in de helling, bevingk
zich 'n ièwenouw waterpöt, in 'n pöthuuske mèt zaaldaak, die tot 1920 door
de inweunesj in gebruuk is gewaes. (Restauratie in 1973).
In 'n gebösjke op de kortbie ligkende Goudsberg aan de
Sjteinsjraot bevinge zich de reste van 'ne Romeinse wachtaore. D’r waeg zou
'n sjtök van de Romeinse hièrbaan zin gewaes.( de Via Belgica).
In d’r bösj van de Sjaasberg höbbe in de 17e en 18e ièw
kloezenaersj gewoond in ’n mergele Kloes. Bie dit gebuuwke huèrt ouch 'n
kapel. Op d’r lètste zóndeg van juni woort saer d’r 18e ièw op dees plaats
't fiès gevierd van d’r heilige kloezenaer Leonardus. Dat begós dan mèt ’n
Heilige mès en daonao waor kèrmes. Luuj oet de umgaeving trokke dao te voot
heen. Dae baevaart weurt Sjaasbergergank geneump .
(Nederlands)
Walem
is een gehucht, met ca 200 inwoners, in de gemeente Valkenburg aan de Geul.
Een klein gedeelte ligt in de gemeente Voerendaal.
Het suffix em in de naam
betekent (Middeleeuwse) nederzetting. In archieven wordt Walem in de 13e
eeuw genoemd.
Walem
bestaat uit 2 woongedeelten Een gedeelte met aantal (mergelen) boerderijen
en huizen, o.a. de hoeve Walem uit 1626, aan de Steenstraat en een gedeelte
aan de Walemerweg richting Schin-op-Geul.
Op een
kruising van genoemde weg staat een witgekalkte mergelen Mariakapel uit
1828. Aan de Walemerweg, in de helling, bevindt zich een eeuwenoude
waterput, in een puthuisje, die tot 1920 door de inwoners in gebruik is
geweest. (Restauratie in 1973).
In een
bosje aan de Goudsberg aan de Steenstraat zijn de resten van een Romeinse
wachttoren opgegraven. De weg zou een stuk van de Romeinse heerbaan (Via
Belgica) zijn geweest.
In het bos van de
Schaesberg hebben in de 17e en 18e eeuw kluizenaars gewoond in een mergelen
kluis. Bij het gebouwtje hoort ook een kapel. Op de laatste zondag van juni
wordt sinds de 18e eeuw het feest gevierd van de heilige
kluizenaar Leonardus. Dat begint met een Heilige mis en daarna is er kermis.
De voettocht op die dag erheen wordt Sjaasbergergank genoemd.
Sjuèmer
(Sjoanbrón)
is 'e gehuch aan d'r groate waeg tösje Sjtröch en Wielder in de gemeinte
Valkeberg aan de Geul. D'r naam zou trukgaon op de sjoan, zuver brónne die
hie oet d'r grónd borrele. De brónne loupe door de baemde, richting de Geul.
De Sjuèmerbaek sjtruimp in de buurt.
'n Deil van de buurtsjap huèrde tot 1982 tot de gemeinte
Wielder. Centraal, aan d'r driesjprunk, tösje 'n aantal ouw häöf, woavan
eine va vakwerk, sjteit 'n Mariakapel oet 1945 geboewd va Kundersjtein. Ze
is geboewd oet dankbaarheid veur 't good doorkómme van d’r Twiède
waereldaorlog. In 1588 is al sjpraoke van 'ne ''Haof van Schoonborn''
(Nederlands)
Schoonbron
is een gehucht aan de grote weg tussen Strucht en Wijlre in de gemeente
Valkenburg aan de Geul. De naam zou teruggaan naar de zuivere bronnen, die
hier uit de grond borrelen, door de beemden, richting Geul.
De
Scheumerbeek stroomt in de buurt.
Een deel van het
buurtschap hoorde tot 1982 tot de gemeente Wijlre. Centraal, op een
driesprong, tussen een aantal oude boerderijen, waarvan een in vakwerk,
staat een Mariakapel uit 1945 gebouwd van Kundersteen. Ze is gebouwd uit
dankbaarheid voor het goed doorkomen van de 2e wereldoorlog. In
1588 is al sprake van een “hof van Schoonborn'
D'n Emmaberg
is ’n gehuch in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. Tot 1940 behuèrde 't
gedeiltelik bie Hölsberg. De ongevaer 60 hoezer ligke rónd de Emmabergwaeg
op de gelieknamige Emmaberg. Centraal sjteit 'n Tv-radio-zendmas. Aan de
voot van D'n Emmaberg bevingk zich ‘t gehuch De Hièk. De naam Emmaberg ies
officieel ingeveurd in 1982, bie 't tot sjtand kómme van de gemeinte
Valkeberg aan de Geul. Veurheen woort de helling Valkebergerwaeg en/of
Emmabergwaeg geneump.
In vreuger tieje woort op de berg, op de grens van Hölsberg
en Valkeberg, rech gesjproke. Dao woa noe de zendmas sjteit heesj 't toen en
later ''Loemeleberg'' (of Lómmeleberg). In de 18e ièw zint aan 'n elk of
galg ter plaatse 'n 70 bokkeriejersj opgehange. De kleier (loemele) woorte
op 'ne houp gesjmete of te kiek gehange es aafsjriekmiedel. In de tuin van
'n hoes bevinge ziech nog reste van de doaje en van de galg. ''
(Nederlands)
Emmaberg
is een gehuch in de gemeente Valkenburg aan de Geul. Tot 1940 hoorde het
gedeeltelijk bij Hölsberg. De ongeveer 60 huizen liggen rond de Emmabergweg
op de gelijknamige Emmaberg. Centraal staat een Tv-radio-zendmast. Aan de
voet van de Emmaberg bevindt zich het gehucht Heek. De naam Emmaberg is
officieel ingevoerd in 1982, bij het tot stand komen van de gemeente
Valkenburg aan de Geul. Voorheen werd de helling Valkenburgerweg of
Emmabergweg genoemd.
In
vroeger tijden werd er op de berg, op de grens van Hulsberg en Valkenburg,
recht gesproken. Daar waar nu de zendmast staat heette het toen en later
''Loemeleberg'' (of Lommelenberg). In de 18e eeuw zijn aan een elk of galg
ter plaatse een 70 bokkenrijders opgehangen. De kleren (loemele) werden op
een hoop gegooid of te kijk gehangen als afschrikmiddel. In de tuin van een
huis bevinden zich nog de resten van de doden en van de galg.'
De Hièk
is ’n gehuch in de gemeinte Valkeberg aan de Geul. De beboewing is gelaege
aan de voot van d’n Emmaberg, in lintbeboewing aan de groate waeg nao
Klumme. Tot 1940 huèrden 't bie Sjin op Geul. Door 't gehuch sjtruimp de
Hièkerbaek, die hie in de buurt zien brón haet. Ze löp wiejer via 't
gelieknamige buurtsjap De Hièkerbeek richting Geul.
De naam kump waarsjienlik van 'ne kesjtièlhaof Hièk, dae
umsjlote zou zin gewaes mèt 'n hièk (hèk, hègk of bösj).
In de buurtsjap bevinge zich 'n aantal mergelhäöf (o.a.''Boerehöfke''), 'ne
vakwerkhaof (''Hièkerhöfke'') en de baksjteine carréboerderie Hièkerhaof.
(Nederlands)
Heek
is een gehucht in de
gemeente Valkenburg aan de Geul. De bebouwing is gelegen aan de voet van
Emmaberg, in lintbebouwing aan de grote weg naar Klimmen. Tot 1940 hoorde
het bij Schin op Geul. Door het gehucht stroomt de Hekerbeek, die hier in de
buurt zijn bron heeft. Ze loopt verder via het gelijknamige buurtschap
Hekerbeek richting de Geul.
De naam komt waarschijnlijk van een kasteelhoeve Heek, die omsloten zou zijn
geweest met een heek (hek, heg of bos).
In het gehucht lik ’n aantal mergelboerderijen o.m. ‘t.''Boerehöfke'', een
vakwerkhoeve: ’t Hekerhöfke en de bakstenen carréboerderij Hekerhof.
teksten: Els Diederen en Mybeth Lahey, 2008
op verzoek van de gemeente Valkenburg a/d Geul ©
